Përgjatë një interviste televizive franceze në vitin 1991, Bernard Rapp, asokohe moderatori me ndikim i emisionit “Caractères” (Personazhet – ed.), prezantonte të ftuarin e tij, shkrimtarin Ismail Kadare, si një fitues të mundshëm të çmimit Nobel për Letërsinë.

Kadareja tashmë ishte shumë i njohur në Francë dhe Evropë si letrar dhe komentator i çështjeve shqiptare, me një numër të madh romanesh, esesh dhe tregimesh në frëngjisht, greqisht, serbo-kroatisht, italisht, gjermanisht dhe gjuhë të tjera.

Ai sapo kishte kërkuar mërgim në Francë, ndërsa regjimi socialist u shemb në vitin 1990.

Megjithatë, sugjerimi i Rapp-it për një çmim Nobel nxorri dekada dyshime të ngulitura ndaj këtij shkrimtari që kishte jetuar, shkruar dhe mbijetuar, me sa duket i paprekur, në Shqipërinë e Enver Hoxhës, ndoshta më i pamëshirshmi nga diktatorët socialistë, shkruan Albanian post.

Në një përmbledhje të “New York Review of Books” në vitin 1997, komentatori shumë i respektuar i çështjeve të Ballkanit, Noel Malcolm, përmblodhi këto dyshime dhe “dënoi” Kadarenë për reagimin oportunist ndaj regjimit për të mbijetuar si një anëtar i privilegjuar i klasës sunduese shqiptare.

Malcolm e mbylli me një lojë fjalësh qëmtimin e tij për titullin e romanit më të njohur të Kadaresë, “Pallati i Ëndrrave”.

Kadare, shkruante ai, mbeti “punonjës i Pallatit të Maktheve që ishte Shqipëria e Enver Hoxhës”.

Pakkush i doli në mbrojtje shkrimtarit.

Profesori australian Peter Morgan shkruante se Kadareja, dukej se do të bëhej një trofe tjetër në murin e gjuetarëve disidentë postkomunistë, së bashku me Christa Wolf, Heiner Muller, Sascha Anderson e shumë të tjerë.

Çështja ishte historia e një shkrimtari që kishte qëndruar në bllokun komunist dhe ishte përpjekur të shkelte kufirin midis pajtueshmërisë dhe mospajtimit.

Si përgjigje ndaj artikullit “Në Pallatin e Maktheve” të Noel Malcolm, Kadareja shkruante se ishte shumë i njohur me mentalitetin bolshevik sipas të cilit një autor në përgjithësi dhe një autor i shquar në veçanti “është gjithmonë fajtor dhe duhet të dënohet në përputhje me rrethanat”.

“Ne shkrimtarët, që patëm fatin e keq të jetonim në vende të tilla, ishim nën vëzhgimin e vazhdueshëm jo vetëm të shtetit dhe të policisë sekrete, por edhe të një numri të madh lexuesish tanë: komunistë militantë, kompozitorë, kolegë xhelozë e deri në ‘miq’ të huaj, të cilët denoncuan me zell çdo devijim tone”, zbulonte shkrimtari shqiptar.

Sipas tij, nëse romani “Pallati i Ëndrrave” ishte interpretuar si një vepër armiqësore ndaj diktaturës, këtë kuptim nuk e kishte vënë autori, por gjithë të tjerët, veçanërisht regjimi socialist që e ndaloi në vitin 1981.

Kjo, duke e denoncuar publikisht si një libër i mbushur me “aludime kundër regjimit”.

“Unë kurrë nuk e kam konsideruar veten as si hero dhe as si disident. Në Shqipërinë e Hoxhës, si në Rusinë e Stalinit, një disident i deklaruar ishte i sigurt se do të shtypej. Gjithmonë kam pohuar se rezistenca më e mirë që mund t’i bënte një autor një diktature të tillë, me fjalë të tjera ndaj një situate jonormale, ishte të bënte letërsi ‘normale’”, replikonte më tej Kadareja.

Ai pohonte me zell në përmbyllje se populli shqiptar, i cili ishte parë në të kaluarën dhe ende shihej si krejtësisht pa kulturë, për herë të parë po fitonte, në një sferë intelektuale siç është letërsia, një reputacion ndërkombëtar.

Për Peter Morgan, Kadareja si shkrimtar nga konteksti unik dhe specifik i Shqipërisë së pasluftës, po përballej me zgjedhje dhe vendime ekzistenciale dhe krijuese shumë të ndryshme nga ato të kolegëve të tij edhe në diktaturat e tjera socialiste të Evropës Qendrore dhe Lindore.

Sipas tij, shkrimtari shqiptar mori përsipër misionin që të fliste në emër të një gjuhe dhe kulture minore, e cila sapo po shfaqej në identitetin e vetvetes në rrethanat më të vështira për letërsinë, pra të një diktature.

Ismail Kadare u angazhua që në fillim të karrierës së tij si shkrimtar për të mbetur në vendlindje dhe për të punuar nga brenda për të ofruar një zë alternativ, sado të heshtur, ndaj atij të regjimit.

Po të shohim me vëmendje shkrimin e tij përgjatë dekadave të diktaturës së Enver Hoxhës, “gjejmë një konsistencë të jashtëzakonshme tematike dhe fokusi, nën strategjitë ezopiane të raportit mjeshtër-tregimtar”, mendonte profesori australian.

Jeta

I lindur në janar të vitit 1936, Ismail Kadare u rrit në rrethana të privilegjuara në qytetin provincial asokohe osman të Gjirokastrës. Në romanin e tij autobiografik, “Kronikë në gur”, ai shkruan:

“Qyteti është i tëri prej guri …Ky ishte një qytet i çuditshëm, që dukej sikur kishte dalë në luginë papritur një natë dimri si një qënie parahistorike dhe, duke u kacavjerrë me mundime të mëdha, i ishte qepur faqes së malit. Gjithçka në këtë qytet ishte e vjetër dhe e gurtë, duke nisur nga rrugët dhe krojet e gjer te pullazët e shtëpive të tij të mëdha, shekullore, që ishin të mbuluara me pllaka guri ngjyrë hiri, të ngjashme me ca luspa gjigante. Ishte e vështirë të besoje se nën ato koraca të forta gjëllonte dhe përtërihej mishi i jetës.”

Por fëmijëria e tij u kaplua nga lufta dhe okupimi. Ai ishte shtatë vjeç kur gjermanët pushtuan Shqipërinë dhe nëntë në fund të Luftës së Dytë Botërore.

Në “Kronikë në gur”, ai jep një rrëfim nga sytë e një fëmije për qytetin dhe rënien në konflikt dhe luftë.

Ai ishte ndër përfituesit e viteve të para të modernizimit të vendit të tij të pasluftës. Si shumë nga brezi i tij, ai kishte shpresa të mëdha për komunizmin gjatë adoleshencës së tij të vonë.

Në kujtimet e adoleshencës së tij të vonë, ndjenja e freskisë së jetës dhe euforia e çlirimit kombëtar nga partizanët komunistë shkrihen me pritshmërinë e modernizimit shoqëror nën regjimin e ri të Enver Hoxhës.

Për të riun regjimi përfaqësonte pushtetin dhe mundësinë e ndryshimit brenda jetës së tij. Modernizimi radikal do të krijonte një shoqëri, do të çlironte gratë, do të ngrinte standardet e shkrim-leximit dhe arsimimit, do ta hapte Shqipërinë ndaj ndikimeve kozmopolite të Moskës dhe Evropës Lindore.

Si pjesëtar i inteligjencës së re të viteve pesëdhjetë, ai u identifikua fuqishëm me prerjen pak a shumë brutale të lidhjeve me të kaluarën.

Ai ishte gjithashtu me fat, në moshë madhore, pasi shkrimi u lejua të rimëkëmbej pas trazirave të luftës dhe kur Enver Hoxha filloi të ushqente një kulturë të re letrare.

Pasoja e menjëhershme e marrjes së shkrimit nga komunistët pas nëntorit 1944 ishte asgjësimi i sferës publike liberale të sapolindur të viteve të fundit të ndërluftës dhe ekzekutimi ose burgimi i atyre shkrimtarëve që nuk kishin largpamësinë për të shpëtuar.

Vetëm në mesin e viteve pesëdhjetë, kur Kadare kishte filluar të shkruante, u rishfaq një kulturë letrare.

Ismail Kadareja i ri ishte i talentuar dhe mrekullibërës, duke botuar librin e tij të parë me poezi si një shtatëmbëdhjetëvjeçar në vitin 1953.

Peter Morgan shkruan në këtë moment historik se është e rëndësishme që të njihet roli i letërsisë në shoqëritë komuniste – si nga këndvështrimi i regjimeve në pushtet ashtu edhe për masat e të sunduarve.

“Kompleksiteti dhe sofistikimi i letërsisë në këtë ambient kukullash është një nga aspektet më magjepsëse të sociologjisë letrare të jetës dhe kohës së Kadaresë”, perifrazon ai.

Në fund të viteve ‘50 studentët shqiptarë dërgoheshin për arsim të lartë në destinacione të ndryshme në Bashkimin Sovjetik dhe në Evropën Lindore. Ndihma sovjetike ishte bujare në këto vite të hershme.

Gjuha dhe identiteti

Në vitin 1958 Kadare u dërgua në Institutin e famshëm Gorki për Letërsinë Botërore në Moskë. Këtu ai do të mësohej të bëhej një shkrimtar socialist dhe anëtar i nomenklaturës, i trajnuar si ‘inxhinier i shpirtrave njerëzorë’ për të ndërtuar Shqipërinë e re përkrah ekonomistëve, teknologëve dhe administratorëve.

Në Institutin Gorki, Kadareja mësoi se çfarë do të thotë të jesh shkrimtar sovjetik. Ai studioi veprat e traditës evropiane, të modernizmit dekadent dhe subjektivizmit borgjez dhe arriti të kuptonte dinamikën e të shkruarit si një akt shoqëror dhe politik.

Duke u përzier me emigrantët, funksionarët dhe intelektualët e rënë në riedukim dhe duke vëzhguar lidhjet e ndërlikuara mes politikës dhe letërsisë në shtetin socialist, i riu Kadare filloi të nxjerrë përfundimet e tij.

Në një dhomë rezervë në konviktin e Institutit Gorki, ai zbuloi një sërë faqesh nga një roman për një mjek në kohën e Revolucionit. Ishte viti 1958 dhe afera Pasternak po ndodhte.

Pasternak u nderua me Çmimin Nobel për Letërsinë pas botimit të Dr. Zhivago.

Shkrimtari rus u censurua dhe u ngacmua pa mëshirë.

Në Institutin Gorki dhe në të gjithë Bashkimin Sovjetik, shkrimtarë dhe intelektualë morën pjesë në denoncimet e orkestruara publike të romanit dhe vetë autorit.

Kadareja do t’i kujtonte këto përvoja në romanin e tij të dytë autobiografik, “Muzgu i perëndive të stepës”, shkruar në vitin 1976.

Shkrimtari shqiptar po vëzhgonte dhe mësonte nga ngjarjet që do t’i shihte më pas të përsëritura në Shqipëri për veprat e tij, “Dimri i vetmisë së madhe” dhe “Pallati i Ëndrrave”.

Sipas profesorit australian, inteligjenca krijuese paraqitej për kohën në një mënyrë klasore, e manipuluar nga lart dhe duke përsëritur proceset e ngacmimit në të gjithë rangjet e saj.

Në Institutin Gorki retorika dhe madhështia imitohet nga studentët. Në fakt edukimi i tyre qëndron në përvetësimin e ritualeve të denoncimit dhe autokritikës, jo thjesht në mësimin e zanatit të realizmit socialist.

Aty, Kadareja u ndesh po ashtu me shkrimtarë nga gjatësia dhe gjerësia e Bashkimit Sovjetik, të cilët kanë ‘luajtur lojën’ dhe i kanë mbijetuar epokës staliniste vetëm për ta gjetur veten në një formë harresë.

Konviktet e Institutit janë një Ferr Dantean në të cilin çdo kat në rrethin e tij strehon një lloj tjetër shkrimtari sovjetik:

“Kati i parë: këtu janë akomoduar studentët e vitit të parë, të cilët nuk kanë bërë shumë hapa në rrugën e mëkateve letrare. Kati i dytë: kritikë letrarë, dramaturgë konformistë dhe njerëz që zbukurojnë jetën. Rrethi i tretë: thjeshtëzuesit, sykofantët, sllavofilët. Rrethi i katërt: gratë, liberalët, të zhgënjyerit nga socializmi. Rrethi i pestë: shpifësit dhe informatorët. Rrethi i gjashtë: të çnacionalizuarit, ata që kanë braktisur gjuhën amtare dhe që shkruajnë në rusisht (Le Crepuscule, 117)”.

Vizioni i një grupi poetësh të larguar nga gjuhët e tyre kombëtare dhe të humbur në një shkretëtirë të rusishtes, është një vizion i tmerrshëm për të ardhmen e vetë Kadaresë. Këta shkrimtarë, të cilët kanë braktisur gjuhët e tyre për të shkruar në gjuhën e doktrinës marksiste-leniniste sovjetike dhe të hegjemonisë kulturore ruse, ngjallin neveri te shkrimtari shqiptar.

“E gjeta veten përsëri në korridorin e gjashtë, ku shkrimtarët e çnacionalizuar ishin ngatërruar me njëri-tjetrin dhe flisnin të gjitha gjuhët e tyre të vdekura dhe të kallura përnjëherë. Ishte një makth i tmerrshëm. Të shpërfytyruar nga pijet, të djersitur dhe të bërë qull, me gjurmë lotësh të tharë që rridhnin nga sytë e tyre të skuqur, ata flisnin me zëra të vrazhdë gjuhët që kishin braktisur, duke i goditur kraharorit me grushte, duke qarë, duke u betuar të mos harronin kurrë gjuhët e tyre, duke folur në ëndrrat e tyre, duke e akuzuar veten për frikacak që i lanë pas, në mëshirën e maleve dhe të shkretëtirave, ata, gjuhët e tyre amtare, të braktisur për martirizimin e të folurit rusisht. [ … ‘Më është dukur gjuha si një fantazmë!’ i thirrën njëri-tjetrit, ndërsa u zgjuan të tmerruar. U drodha. Si do të dukej fantazma e një gjuhe? (Le Crepuscule, 130)”.

Shkrimi kalon nga realizmi satirik në surrealizëm makthesh, ndërsa Kadareja imagjinonte ferrin e një shkrimtari në të cilin gjuha është tharë si uji në shkretëtirë, duke e lënë atë të gulçojë për fjalë.

Në këtë evokim të fuqishëm të vdekjes gjuhësore Kadare shpreh frikën e tij për humbjen e identitetit si shkrimtar në shqip.

Në përballjen me ata shkrimtarë nga Evropa Lindore që kanë sakrifikuar identitetin e tyre etno-gjuhësor, Kadare zbulon pikërisht thellësinë e ndjenjës së tij të shqiptarisë.

Kjo, sipas Peter Morgan-it, është një shprehje herderiane e rëndësisë ekzistenciale të gjuhës si një individ dhe një shënues identiteti kombëtar.

Instituti Gorki ishte një vizion i asaj që ai do të bëhej nëse do të identifikohej si një shkrimtar sovjetik.

Kadare lëviz mes këtyre shpirtrave të torturuar, por, ashtu si Dante, nuk është një prej tyre.

Nëse “Kronikë në gur” dokumenton zbulimin e autenticitetit subjektiv nga shkrimtari si kanal i identitetit individual, kombëtar dhe etnik, “Muzgu i perëndive të stepës”, i shkruar afërsisht pesë vjet më vonë, përshkruan ndërgjegjësimin e shkrimtarit për sakrificat e përfshira në angazhimin ndaj letërsisë në mjedisin komunist, analizon Morgan.

Shtohet një shtresë e re, e nënkuptuar vetëm në romanin e mëparshëm “Në muzgun e perëndive të stepës”, ku shkrimtari i ri arrin të kuptojë shkallën në të cilën identiteti i tij shqiptar është i rrënjosur në gjuhë dhe kulturë.

Prandaj ai duhet të kthehet në vendlindje, pavarësisht natyrës shtypëse të regjimit atje.

Nga fundi i vitit ‘60 ishin shfaqur tensione të pariparueshme midis Enver Hoxhës së Shqipërisë dhe udhëheqësit të ri post-stalinist, Nikita Hrushovit.

Të gjithë studentët shqiptarë u tërhoqën nga Bashkimi Sovjetik dhe Evropa Lindore pasi Shqipëria e ktheu vëmendjen e saj drejt Kinës Maoiste si një aleate e mundshme në komunizmin botëror.

Tanimë, Kadareja kishte lexuar literaturën e re të letërsisë dhe ideve rinore dhe kishte vëzhguar funksionimin e ideologjisë dhe shkrimit në qendër të komunizmit botëror.

Rrëfimet e tij për fëmijërinë dhe moshën e rritur të hershme në “Kronikë në gur” dhe “Muzgu i perëndive të stepës” janë të nxitura nga nevoja për t’u pajtuar me identitetin e tij si shkrimtar, individ dhe shqiptar nën diktaturë.

“Muzgu i perëndive të stepës” dokumenton njohjen e Kadaresë për pasojat e thyerjes së vitit 1960, domethënë se paradigma sovjetike për vetërealizimin e shkrimtarit socialist si aparatçik ka përfunduar për këtë tokë të Ballkanit Perëndimor.

Për rininë e Shqipërisë së pasluftës, Kadare ishte një poet me diçka të re për të thënë.

Ai ra menjëherë në vëmendjen e qarqeve letrare herët dhe ishte në marrëdhënie të ngushta me redaktorët kryesorë dhe figurat letrare.

Rikthimi

Morgan tregon se profili politik i Kadaresë u ngrit në vitin 1961, menjëherë pas kthimit të tij, kur Enver Hoxha ndërhyri në një mosmarrëveshje letrare midis shkrimtarëve të kohës së luftës dhe brezit të pasluftës, të cilët tashmë po rriteshin.

Hoxha papritur kishte marrë anën e brezit të ri kundër gardës së vjetër që ishte kritike ndaj qëndrimeve liberale dhe stileve të të shkruarit. Synimi i tij duket se nuk ka qenë thjesht për të mospërdorur shokët e tij të vjetër nga çdo nocion që ata mund të kishin në lidhje me autoritetin e tyre të vazhdueshëm si ish-partizanë.

Duke krijuar një pykë midis brezave, duke fuqizuar shkrimtarët më të rinj, ‘liberalë’ të pasluftës kundër stalinistëve më të vjetër ‘konservatorë’, Hoxha e bleu besnikërinë e tyre në një kohë ndryshimi dhe izolimi të mundshëm ideologjik.

Hoxhës nuk i interesonte liria letrare e brezit të ri dhe i shndërroi shpejt në nomenklaturën e tij të re.

Që nga kjo kohë Kadareja kishte armiq të fuqishëm midis krahut të majtë stalinist të regjimit si dhe një mbrojtës të fuqishëm si Enver Hoxha.

Duke qëndruar në anën e ‘xhonturqve’ sa i takonte çështjeve letrare në një pikë kthese vendimtare, Hoxha i dha brezit të ri të të ashtuquajturës “inteligjencë krijuese” një shije pushteti që do t’i përgatiste ata për t’u futur në shtresat e larta të klasës sunduese.

Veprat e gjysmës së parë të vitit 1960 u dominuan nga përkushtimi i shkrimtarit të ri për atdheun pas shkëputjes me Bashkimin Sovjetik dhe ndërgjegjësimi në rritje për problemet e diktaturës: konflikti breznor dhe fërkimi mes stileve të jetesës tradicionale dhe moderne, problemet e korrupsionit dhe nepotizmi në regjim apo steriliteti në çështjet kulturore dhe sociale.

Shqipëria figuron në këto vepra si një sfond për çështjet e modernizimit socialist, por në vitin 1964 është i dukshëm një ndryshim në përfaqësimin e saj.

Identiteti etnik ishte bërë një forcë e fuqishme mbështetëse për shkrimtarin. Në të njëjtën kohë, në kontekstin e lëvizjes së regjimit drejt një socializmi haptazi nacionalist, Kadare filloi të përjetonte konfliktin midis nacionalizmit të instrumentalizuar të regjimit dhe patriotizmit të tij.

Me kalimin e viteve ky konflikt do të bëhej një betejë pak a shumë e hapur për zërin e Shqipërisë.

Kjo betejë ishte e gjatë dhe e luftuar me këmbëngulje, përshkruan autori australian.

Ishte gjithmonë një betejë midis politikës dhe letërsisë, pushtetit dhe imagjinatës, kontrollit dhe lirisë në të cilën shkrimtari për gati pesë dekada tërhoqi energjitë e tij të jashtëzakonshme nga një ndjenjë e fuqishme, herderiane, e identitetit kombëtar dhe nga besimi i tij në tradhtinë e regjimit komunist ndaj misionit kombëtar.

Gjatë dekadës së parë, si Prometeu ndaj Zeusit, Kadare eksploroi nga brenda mundësitë e mospajtimit, kundërshtimit dhe ndryshimit.

Nga fundi i viteve 1960, megjithatë, ai e kuptoi se ndryshimi nuk kishte gjasa.

Dekada e viteve 1970 ishte periudha kritike.

Shqipëria nuk iu nënshtrua reformave të Hrushovit që i hapën rrugën socializmit post-totalitar të epokës së Brezhnjevit.

Që nga kjo kohë e tutje do të kishte rëndësi gjithnjë e më shumë ruajtja e mesazhit të një imazhi alternativ të Shqipërisë. Kriza erdhi në vitin 1970.

Nëse Kadare besonte se shkrimi i tij i mëparshëm për karrierizmin, korrupsionin partiak dhe pakënaqësinë e të rinjve mund të sillte ndryshim, ai e shpërdoroi në mënyrë dramatike këtë shpresë në atë vit me ngjarjet rreth romanit të tij epik, “Dimri i vetmisë së madhe”.

Në vitin 1970, Enver Hoxha u përfol se po mendonte t’i kushtonte një pjesë më të madhe të kohës reflektimit dhe shkrimit, me një libër për fëmijërinë e tij tashmë të mbaruar (Vitet e fëmijërisë) dhe një për shkëputjen me Bashkimin Sovjetik (Hrushovianët) në vazhdim.

Ai ishte gjashtëdhjetë e dy vjeç. Ai donte të admirohej në Perëndim për arsimin dhe dhuntitë letrare që i kishte nisur në Francë. “Për herë të pare”, shkruante Kadareja, “kuptova se një diktaturë mund të jetë prej materiali më të fortë se vetë diktatori”.

Me dashurinë e tij për Francën, përvojat e tij si student dhe i ri, dhe djallëzinë që e bëri atë një fenomen kaq të ndryshëm nga liderët e tjerë të Evropës Lindore, Hoxha iu shfaq Kadaresë me një të çarë në armaturë.

Në leximin e tij të mëvonshëm të situatës, Kadareja sugjeronte se Hoxha ishte në një udhëkryq në këtë kohë.

Ai ishte i izoluar nga Bashkimi Sovjetik dhe duke u ndjerë i ekspozuar dhe i poshtëruar nga kinezët pas lëvizjeve ‘revizioniste’ të Mao Ce Dun-it, veçanërisht interesi për afrimin me SHBA-të, i shprehur fillimisht nëpërmjet ndërmjetësve në vitin 1970, gjë që rezultoi në vizitën e Nixon-it në Kinë.

Ngërçi dhe alibia

Në këtë fazë, Kadareja dhe të tjerë shpresonin ende se diktatori mund të ishte i hapur ndaj propozimeve nga Perëndimi pas përfundimit të marrëdhënieve sovjetike.

Ai e dinte se interesi motivues i Hoxhës ishte kotësia e tij personale, jo fati i Shqipërisë. Ashtu si Tito, Hoxha mund të kënaqej nga vëmendja e Perëndimit nëse merrte inkurajimin dhe pretekstin e duhur.

Romani i planifikuar i Kadaresë (Dimri i Madh – ed.) synonte të sugjeronte një opsion për Hoxhën në mjedisin e veçantë të fundit të viteve ‘60, domethënë një ndryshim linje, madje edhe tërheqje nga drejtimi i vendit për dhjetë ditë dhe mundësinë për t’u çliruar njëherë e përgjithmonë nga kuajt e vjetër të luftës staliniste që e rrethonin.

Letërsia në diktaturë, shpresonte Kadare, mund të siguronte presion të butë, por të fortë, për të lejuar riorganizimin e shëndetshëm, ose, për të ruajtur metaforën, rikuperimin e regjimit socialist.

“Dimri i Vetmisë së Madhe” do të bazohej në rolin historik botëror të Hoxhës në shkëputjen me Bashkimin Sovjetik.

Hoxha do të shfaqej në një moment shprese midis fundit të periudhës sovjetike dhe tërheqjes së vendit në izolim të plotë pas dështimit të lidhjes kineze.

Përfaqësimi imagjinar i liderit do të projektohej si një ‘pasqyrë’ për diktatorin, duke e treguar më të mirën e tij, të pastruar nga tiparet diktatoriale dhe të ofruar si ‘maskë korrigjuese’.

“Dimri i Vetmisë së Madhe” do të ishte gjithashtu alibia e Kadaresë dhe mbrojtja e tij gjatë dekadës së ardhshme.

Letërsia do t’i ofronte diktatorit mundësinë për të ndryshuar. Ai do të fillonte të jetonte sipas imazhit të tij letrar. Romani do t’i siguronte kështu shkrimtarit mbrojtje. Pasi paraqiti imazhin e idealizuar të diktatorit dhe u bë emër i njohur, Kadare nuk mund të fshihej më.

Në “Dimrin e Vetmisë së Madhe” (më vonë titulluar Dimri i Madh) Kadare u përpoq të manipulonte këtë homazh ndaj besimit në ndryshim dhe përmirësim, duke i kthyer prapa vetes strategjitë e regjimit.

Ashtu si realizmi socialist synonte të jepte një imazh ikonik të jetës laike në të ardhmen komuniste duke treguar funksionimin pozitiv dhe progresiv të historisë në individë dhe komunitete në të tashmen, kështu Kadare shpresonte të inkurajonte diktatorin të shikonte veten, në kushtet e një dialektike pozitive.

Ai u përpoq ta kthente këtë mendim te vetë regjimi, duke besuar se letërsia mund të vepronte si një “maskë korrigjuese”, e cila, e pranuar nga diktatori si fytyra e tij “e mirë”, do të ushtronte një efekt përmirësues.

“Dhe kështu, pak nga pak teksa po punoja për dosjen dimërore, ideja e maskës korrigjuese ishte e gjallë tek unë. A do të korrigjonte tiparet e tiranit, një maskë si kjo, që ai vetë do ta vendoste?”

Peter Morgan shpjegon se kjo dinamikë e letërsisë, ideologjisë dhe udhëheqjes partiake nuk ishte asgjë e re.

Ajo ka qenë pjesë përbërëse e operacioneve të letërsisë në mjediset komunikuese të regjimeve absolutiste dhe diktatoriale të Evropës Qendrore dhe Lindore që nga absolutizmi iluminist gjerman i shekullit të tetëmbëdhjetë.

Në fakt, parimi i spekulimit, ‘Fiirstenspiegel’ ose ‘pasqyra për princat’ kishte qenë një formë e rëndësishme e letërsisë politike e shtrirë që në periudhën mesjetare dhe e ilustruar në vepra të tilla si “Education of a Christian Prince” shkruar nga Erasmus-i dhe “Telemaque” i François Fenelon, shkruar për të edukuar dhe rrënjosur ndjenjën e detyrës te mbreti i ardhshëm i Francës, Luigji XV.

Në vitin 1971, Nexhmije Hoxha e ftoi Kadarenë të diskutonte me të për romanin.

Pikërisht në këtë kohë u zhvillua edhe takimi i vetëm privat i shkrimtarit me diktatorin.

Gjatë takimit me Nexhmijen, Enveri hyri ‘rastësisht’ në dhomë dhe bisedoi me Kadarenë për disa orë për letërsinë dhe origjinën e tyre të përbashkët në Gjirokastër.

Kadare shkroi shpejt si zakonisht, duke përfunduar në thelb dorëshkrimin e “Dimrit të vetmisë së madhe” në fund të vitit 1971. Gjithçka në roman ishte e vërtetë, shkruante Kadareja, përveç portretizimit të diktatorit.

“Nga një këndvështrim ishte e saktë: fjalët, gjestet, bisedat i përkisnin të gjitha personazhit. Por ishte e paplotë. I mungonin të metat dhe hijet, për të mos përmendur çelësin e gjithçkaje në karakterin e tij, forcën e vërtetë pas asaj marrëzie të pacipë. (Le Poids, 348)”

Ndërsa Kadareja mund të shihet se e ka modeluar Enver Hoxhën në një hero të socializmit shqiptar dhe se ka pikturuar një kanavacë të gjerë epike të ngjarjeve të vitit 1961, romani përfundonte me një notë ambivalente.

Veprimet ‘heroike’ të Hoxhës kishin prekur vendin në mënyra katastrofike, nga nivelet më të larta të politikës deri në nivelet më intime të marrëdhënieve ndërpersonale.

Dorëshkrimi u autorizua për botim dhe u dërgua në shtypshkronjë. Vepra u shfaq në janar 1973 në një shtyp prej njëzet e pesë mijë kopjesh, e cila u shit shpejt.

Kundër romanit filloi një fushatë shtypi, duke e akuzuar autorin e tij për veprimtari antisocialiste dhe armiqësi ndaj diktaturës së proletariatit dhe luftës së klasave.

Nuk është për t’u habitur që përdorimi i fjalës ‘vetmi’ në titullin origjinal, me sugjerimin e saj të kritikës ndaj Udhëheqësit Suprem ishte i diskutueshëm, shkruan Peter Morgan.

 

Drejt fundit

Kadareja dyshonte në atë kohë se Nexhmije ishte shtytësi kryesor i fushatës për të përdorur romanin kundër tij, duke e lidhur atë me komplotin më të gjerë dhe u jep thelb akuzave të tij nën dritën e zbulimeve që erdhën pas vitit 1991.

Situata u zgjat, por më në fund u duk se kishin fituar armiqtë e Kadaresë.

Më 25 tetor të vitit 1975, Kadareja u detyrua të bënte një autokritikë përpara një komiteti të Partisë të mbajtur në zyrat e Lidhjes së Shkrimtarëve.

Autori pranoi se kishte shkruar dhe dorëzuar për botim një vepër “armiqësore, antirevolucionare, drejtuar kundër vijës së Partisë, kundër regjimit, diktaturës së proletariatit dhe popullit”.

Megjithatë, dënimi rezultoi i lehtë.

Shkrimtari u dëbua nga Tirana për të ‘reflektuar mbi mënyrat se si ai mund të korrigjonte gabimet e tij’ në zonat rurale të Shqipërisë qendrore. Por, mesazhi ishte i qartë: ai duhet të ndryshonte mënyrën se si shkruante.

Poshtërimi i Kadaresë, dënimi me punë të detyruar përkrah popullit dhe ndalimi nominal i ndonjë romani të mëtejshëm ishin krejtësisht të buta në krahasim me dënimet që u jepeshin të tjerëve për provokime më të vogla.

Megjithatë Hoxha e tha fjalën e tij. Kadareja kishte tejkaluar kufijtë dhe ishte njoftuar për këtë.

Gjyqi i vitit 1975 do të përsëritej në një mjedis më kërcënues në vitin 1982 si rezultat i botimit të “Pallatit të Ëndrrave”. Ai përfaqësonte një rritje të konsiderueshme të aksioneve në lojën “macja me miun”, e cila zgjati nga viti 1975 deri në vdekjen e diktatorit në 1985.

Për të majtën perëndimore, faji më i madh i Kadaresë ishte dështimi i tij për të folur kundër regjimit.

Ata donin një Aleksandr Solzhenitsyn, ose një Vaclav Havel, një disident heroik në formën post-totalitare.

Ismail Kadare zgjodhi të bëjë kompromis për të vazhduar të jetojë dhe të shkruajë në Shqipëri, pa marrë rolin vetëvrasës të të huajit heroik nga njëra anë dhe pa mbështetur diktaturën nga ana tjetër.

Në “The Temptations of Unfreedom”, teoricieni social Ralf Dahrendorf i dha një funksion të ri termit ‘Erazmian’ për të përshkruar intelektualë si Kadare, të cilët zgjodhën një formë kompromisi për të vazhduar të dëshmojnë mjediset e tyre historike.

Dhe në faqet e fundit të autobiografisë së tij postkomuniste, “Pesha e Kryqit”, ai shikon pas një grup veprash të dëmtuara thellësisht nga mjedisi i tij.

“Si çdo art i lindur mes dhunës”, shkruan ai, vepra e tij pësoi “mangësitë, gjymtimet dhe defigurimet” e epokës.

Megjithatë, refuzimi për të marrë pjesë në gënjeshtrat rozë të socializmit, të cilat fshihnin një urrejtje të thellë ndaj njerëzimit, mjaftoi për t’i bërë veprat e tij një ‘vajtim funerali’ mes festimeve sterile të socializmit. Kjo, shkruan Kadare, ishte ‘mosbindja më e madhe’ e tij.

Këto pasazhe janë përshtatur nga bashkëbisedimi i Peter Morgan me Ismail Kadaren nën titullin “Writing under Dictatorship” /Albanianpost.com